अनलाइन ठगीबाट बच्ने उपाय: स्मार्ट प्रयोगकर्ता बन्ने कसरी?

आजको डिजिटल युगमा हाम्रो जीवन इन्टरनेटसँग झन्-झन् जोडिएका छन्। बैंकको कारोबारदेखि किनमेलसम्म, सामाजिक सञ्जालदेखि मनोरञ्जनसम्म, सबै कुरा अनलाइनमै उपलब्ध छ। नेपालमा स्मार्टफोनको बढ्दो प्रयोग र सस्तो इन्टरनेटले यसलाई अझ सहज बनाएको छ। तर, यो सहजतासँगै एउटा ठूलो चुनौती पनि सँगै आएको छ: अनलाइन ठगी (Online Scams)।

मिहिनेतले कमाएको पैसा क्षणभरमै गुम्ने, व्यक्तिगत जानकारी चोरी हुने र मानसिक तनाव बढ्ने जस्ता घटनाहरू बेलाबेलामा सुनिन्छन्। साइबर अपराधीहरू सधैँ नयाँ-नयाँ तरिका अपनाएर मानिसहरूलाई फसाउन खोज्छन्।

अनलाइन ठगीबाट बच्ने ७ अचुक उपायहरू (7 Infallible Ways to Avoid Online Scams)

आफूलाई अनलाइन ठगीबाट सुरक्षित राख्नका लागि यहाँ केही सरल तर प्रभावकारी उपायहरू प्रस्तुत गरिएका छन्:

१. फिसिङ (Phishing) को जालो चिन्नुहोस्: लिङ्कमा क्लिक गर्नुअघि दुईपटक सोच्नुहोस् (Recognize the Phishing Net: Think Twice Before Clicking a Link)

फिसिङ अनलाइन ठगीको सबैभन्दा सामान्य तरिका हो। ठगहरूले बैंक, सरकारी निकाय, वा प्रख्यात कम्पनीको नक्कली रूप धारण गरी तपाईंको संवेदनशील जानकारी (पासवर्ड, पिन, OTP, बैंक विवरण) प्राप्त गर्ने प्रयास गर्छन्।

कसरी चिन्ने?

शङ्कास्पद इमेल/SMS: अपरिचित नम्बर वा इमेलबाट आएको, व्याकरण वा हिज्जेको गल्ती भएको, वा हतार गराउने खालका सन्देशहरू (जस्तै: ‘तपाईंको खाता ब्लक भयो!’, ‘तुरुन्तै अपडेट गर्नुहोस् नत्र कारबाही हुन्छ!’)।

अनावश्यक लिङ्क: सन्देशमा कुनै लिङ्क समावेश छ भने।

व्यक्तिगत जानकारीको माग: बैंक वा राष्ट्र बैंकले तपाईंलाई फोन, इमेल वा SMS मार्फत पासवर्ड, पिन, OTP वा कार्डको पूरा नम्बर कहिल्यै माग्दैनन्।

कसरी बच्ने?

लिङ्कमा क्लिक नगर्ने: अपरिचित वा शङ्कास्पद लिङ्कमा कहिल्यै क्लिक नगर्नुहोस्।

आधिकारिकता जाँच: यदि शङ्का लाग्यो भने, सिधै सम्बन्धित संस्थाको आधिकारिक वेबसाइटमा गएर (गुगलमा सर्च गरेर वा आफैँ URL टाइप गरेर) वा उनीहरूको आधिकारिक ग्राहक सेवा नम्बरमा फोन गरेर जानकारी लिनुहोस्।

 

२. लोभ्याउने अफरहरू र ‘अत्यधिक राम्रो लाग्ने’ अवसरहरूमा सचेत रहनुहोस् (Be Cautious of Too-Good-To-Be-True Offers)

यदि कुनै अफर विश्वास गर्नै नसक्ने गरी राम्रो छ भने, प्रायः त्यो ठगी नै हुन्छ। मानव स्वभावको लोभको फाइदा उठाउँदै ठगहरूले यस्ता जाल बिछ्याउँछन्।

कसरी चिन्ने?

लटरी/उपहार: ‘तपाईंले करोडौँको लटरी जित्नुभयो!’, ‘नचिनेका व्यक्तिबाट ठूलो रकमको उपहार’ जस्ता अप्रत्याशित सन्देशहरू।

सजिलो पैसा कमाउने योजना: ‘लगानी गर्नुहोस् र एकै महिनामा दोब्बर कमाउनुहोस्’ जस्ता अव्यावहारिक योजनाहरू।

अत्यधिक सस्तोमा महँगा सामान: बजार मूल्यभन्दा अत्यधिक सस्तोमा महँगा सामान (मोबाइल, ल्यापटप) को अफर।

कसरी बच्ने?

अनुसन्धान गर्नुहोस्: कुनै पनि योजना वा अफरमा विश्वास गर्नुअघि त्यसको बारेमा राम्ररी अनुसन्धान गर्नुहोस्।

अग्रिम पैसा नपठाउने: उपहार वा लटरी प्राप्त गर्नका लागि भन्दै ‘प्रोसेसिङ शुल्क’, ‘कर’, ‘कमिशन’ जस्ता बहानामा कहिल्यै अग्रिम पैसा नपठाउनुहोस्।

 

३. बलियो पासवर्ड र Two Factor Authentication को प्रयोग अनिवार्य गर्नुहोस् (Mandatory Use of Strong Passwords and Two-Factor Authentication)

यो तपाईंको डिजिटल सुरक्षाको आधारभूत जग हो।

कसरी गर्ने?

कठिन पासवर्ड: आफ्नो अनलाइन खाताहरूको लागि फरक-फरक, बलियो र अनुमान गर्न नसकिने पासवर्डहरू प्रयोग गर्नुहोस्। जसमा ठूला र साना अक्षर, अङ्क र विशेष चिन्हहरूको मिश्रण होस्।

नियमित परिवर्तन: पासवर्डहरू हरेक ३-६ महिनामा परिवर्तन गर्ने बानी बसाल्नुहोस्।

2FA सक्रिय गर्नुहोस्: सम्भव भएसम्म सबै अनलाइन खाताहरू (इमेल, सामाजिक सञ्जाल, बैंकिङ) मा दुई-कारक प्रमाणीकरण (Two-Factor Authentication – 2FA) सक्रिय गर्नुहोस्। यसले लगइन गर्दा पासवर्डका साथै मोबाइलमा आउने OTP वा बायोमेट्रिक प्रमाणीकरणको आवश्यकता पर्छ।

किन महत्त्वपूर्ण: बलियो पासवर्डले ह्याकरहरूलाई तपाईंको खातामा पहुँच गर्नबाट रोक्छ, र 2FA ले सुरक्षाको अर्को शक्तिशाली तह थप्छ।

 

४. व्यक्तिगत जानकारीको गोपनीयता कायम राख्नुहोस् (Maintain Privacy of Personal Information)

तपाईंको व्यक्तिगत जानकारी नै ठगहरूको मुख्य लक्ष्य हो।

कसरी गर्ने?

सीमित जानकारी साझा गर्ने: अनलाइनमा वा सामाजिक सञ्जालमा आफ्नो ठेगाना, फोन नम्बर, जन्ममिति, नागरिकता नम्बर, बैंक खाता विवरण जस्ता संवेदनशील जानकारीहरू सार्वजनिक नगर्नुहोस्।

गोपनीयता (Privacy) सेटिङ: आफ्नो सामाजिक सञ्जालका गोपनीयता सेटिङहरू (Privacy Settings) राम्ररी जाँच गर्नुहोस् र त्यसलाई बलियो बनाउनुहोस्।

अन्जानका फ्रेन्ड रिक्वेस्ट अस्वीकार: नचिनेका व्यक्तिहरूबाट आएका फ्रेन्ड रिक्वेस्ट वा फलो रिक्वेस्टहरू स्वीकार नगर्नुहोस्।

किन महत्त्वपूर्ण: ठगहरूले तपाईंको व्यक्तिगत जानकारी प्रयोग गरेर तपाईंलाई लक्षित गर्न सक्छन् वा तपाईंको नाममा ठगी गर्न सक्छन्।

 

५. सुरक्षित अनलाइन किनमेल र भुक्तानी विधि छनौट गर्नुहोस् (Choose Safe Online Shopping and Payment Methods)

अनलाइन किनमेल सुविधाजनक भए पनि, यसमा सावधानी अपनाउनु पर्छ।

कसरी गर्ने?

भरपर्दो प्लेटफर्म: सधैँ विश्वसनीय र प्रख्यात ई-कमर्स साइटहरूबाट मात्र किनमेल गर्नुहोस्।

क्यास अन डेलिभरी (COD): यदि तपाईं अनलाइन भुक्तानीमा विश्वस्त हुनुहुन्न भने, ‘क्यास अन डेलिभरी’ (सामान पाएपछि नगद तिर्ने) विकल्प रोज्नुहोस्।

सुरक्षित भुक्तानी गेटवे: क्रेडिट/डेबिट कार्ड प्रयोग गर्दा, भुक्तानी गेटवे सुरक्षित (URL मा https:// र ताल्चाको चिन्ह) छ वा छैन जाँच गर्नुहोस्। सार्वजनिक Wi-Fi नेटवर्कमा संवेदनशील भुक्तानी विवरण नभर्नुहोस्।

विक्रेताको समीक्षा: सामान खरिद गर्नुअघि विक्रेताको मूल्याङ्कन (Rating) र अरू प्रयोगकर्ताहरूले दिएका प्रतिक्रिया (Reviews) राम्ररी पढ्नुहोस्।

किन महत्त्वपूर्ण: यसले नक्कली सामान वा भुक्तानी विवरण चोरी हुनबाट बचाउँछ।

 

६. फोन र कम्प्युटरको सुरक्षामा ध्यान दिनुहोस् (Pay Attention to Phone and Computer Security)

तपाईंको उपकरण नै तपाईंको डिजिटल जीवनको प्रवेशद्वार हो।

कसरी गर्ने?

सफ्टवेयर अपडेट: आफ्नो फोन, कम्प्युटर र सबै एपहरूलाई नियमित रूपमा अपडेट गर्नुहोस्। अपडेटहरूमा सुरक्षाका नयाँ फिचरहरू समावेश हुन्छन्।

एन्टिभाइरस/एन्टिमलवेयर: कम्प्युटरमा विश्वसनीय एन्टिभाइरस सफ्टवेयर प्रयोग गर्नुहोस्।

अज्ञात एप/सफ्टवेयर: अपरिचित स्रोतबाट एप वा सफ्टवेयर डाउनलोड नगर्नुहोस्।

सार्वजनिक Wi-Fi मा कारोबार नगर्ने: सार्वजनिक वा असुरक्षित Wi-Fi नेटवर्कबाट बैंकको कारोबार वा संवेदनशील किनमेल नगर्नुहोस्।

किन महत्त्वपूर्ण: सुरक्षित उपकरणले मालवेयर (Malware) वा ह्याकिङको जोखिम कम गर्छ।

 

७. लेनदेनको नियमित निगरानी गर्नुहोस् (Regularly Monitor Transactions)

आफ्नो खाताको गतिविधिमा नजर राख्नु सुरक्षाको अर्को महत्त्वपूर्ण पाटो हो।

कसरी गर्ने?

SMS/Email अलर्ट: बैंकबाट आउने हरेक कारोबारको SMS वा Email अलर्टलाई सक्रिय गर्नुहोस्।

नियमित ब्यालेन्स जाँच: नियमित रूपमा आफ्नो खाताको ब्यालेन्स र कारोबार विवरण जाँच गर्नुहोस्।

शङ्कास्पद गतिविधिमा तत्काल रिपोर्ट: कुनै पनि शङ्कास्पद वा अपरिचित कारोबार देखिएमा तुरुन्तै सम्बन्धित बैंक वा वित्तीय संस्थामा खबर गर्नुहोस्।

किन महत्त्वपूर्ण: कुनै अनाधिकृत कारोबार भएमा तत्काल पत्ता लगाउन र त्यसलाई रोक्न सकिन्छ।

नेपालमा अनलाइन कारोबार र डिजिटल प्लेटफर्मको प्रयोग बढ्दै जाँदा, अनलाइन ठगीका घटनाहरू पनि बढिरहेका छन्। तर, यो खतराबाट बच्न असम्भव छैन।

माथि उल्लेखित सुरक्षा उपायहरूलाई आफ्नो दैनिक डिजिटल बानीमा समावेश गर्नुहोस्। डिजिटल साक्षरता र सचेतता नै अनलाइन ठगीबाट बच्ने सबैभन्दा प्रभावकारी हतियार हो। कुनै पनि जानकारीमा विश्वास गर्नुअघि त्यसको स्रोत र सत्यता जाँच गर्नुहोस्। कुनै पनि अफर वा सन्देशमा लोभिनुअघि त्यसको विश्वसनीयतामाथि प्रश्न उठाउनुहोस्।

याद राख्नुहोस्, साइबर अपराधीहरू सधैँ नयाँ तरिकाले ठगी गर्ने प्रयासमा हुन्छन्। त्यसैले, निरन्तर अपडेट रहनुहोस्, जिज्ञासु बन्नुहोस्, र शङ्का गर्न नहिचकिचाउनुहोस्। तपाईंको सानो सचेतताले तपाईंलाई ठूलो नोक्सानीबाट बचाउन सक्छ। सुरक्षित र ढुक्क भएर डिजिटल दुनियाँको फाइदा लिनका लागि आजैबाट यी नियमहरूलाई आफ्नो जीवनको हिस्सा बनाउनुहोस्!