नेपालमा बढ्दो आगलागीका घटना : कारण, समाधान रोकथामका उपाय र सुरक्षित रहने तरिका

नेपालमा आगलागीको समस्या नयाँ होइन, तर पछिल्ला वर्षहरूमा यसको आवृत्ति र तीव्रता बढ्दै गएको देखिन्छ। चाहे  जंगलमा लागेको डढेलो होस् वा सहरी तथा ग्रामीण बस्तीका घरहरूमा हुने दुर्घटनाजन्य आगलागी, यसले बर्सेनि ठूलो मात्रामा मानवीय र भौतिक क्षति पुर्याइरहेको छ। नेपालमा बारम्बार आगलागी हुनुका पछाडि कुनै एउटै कारण नभई प्राकृतिक, मानवीय, सामाजिक, आर्थिक र व्यवस्थापकीय पक्षसँग जोडिएका बहुआयामिक कारणहरू जिम्मेवार छन्। यस लेखमा हामी तिनै कारणहरूको विस्तृत विश्लेषण गर्दै यसको न्यूनिकरणका उपायहरू र आगलागीको बेला अपनाउनुपर्ने सुरक्षाका बारेमा चर्चा गर्नेछौं।

१. प्राकृतिक र वातावरणीय कारणहरू:

• सुख्खा मौसम र उच्च तापक्रम: नेपालमा विशेषगरी चैत, वैशाख र जेठ महिना (फेब्रुअरीदेखि मे) अत्यन्त सुख्खा हुन्छ। यस समयमा लामो समयसम्म वर्षा नहुँदा जमिन र वनस्पति सुख्खा हुन्छन्। उच्च तापक्रमले यी सुख्खा पदार्थलाई अझै ज्वलनशील बनाउँछ। थोरै मात्र झिल्का वा तापले पनि सजिलै आगो सल्किन सक्छ।

  

• तीव्र हावा: सुख्खा मौसममा चल्ने तीव्र हावाले सल्किएको सानो आगोलाई पनि छिटो फैलाउन मद्दत गर्छ। हावाको गतिले आगोको दिशा र तीव्रता निर्धारण गर्छ, जसले गर्दा यसलाई नियन्त्रण गर्न झनै कठिन हुन्छ।

• ज्वलनशील वनस्पति: साल, सल्लाजस्ता रूखहरू भएको वनमा सुख्खा पातपतिङ्गर र भुस धेरै जम्मा हुन्छ, जुन आगलागीका लागि ईन्धनको काम गर्छ। यी सुख्खा पदार्थको अधिकताले आगोको जोखिम बढाउँछ।

• भूगोल: नेपालको भिरालो र विकट भौगोलिक बनावटले आगलागी नियन्त्रण कार्यलाई जटिल बनाउँछ। सडक सञ्जालको अभाव र दुर्गम स्थानका कारण समयमै दमकल वा अन्य नियन्त्रणका उपकरण पुर्याउन सम्भव हुँदैन।

२. मानवीय कारणहरू:

• लापरवाही: आगलागीका मानवीय कारणमध्ये लापरवाही प्रमुख हो। सलाईको काँटी, बिडी, चुरोट, सल्किएको दियालो जंगल वा बस्तीनजिक फालिदिने, आगो बालेर ननिभाइकन छाड्ने, फोहोर जलाउँदा सावधानी नअपनाउने जस्ता सामान्य लापरवाहीले ठूलो आगलागी निम्त्याउन सक्छ।

• कृषिजन्य अभ्यास: कतिपय स्थानमा बाली काटेपछि खेतबारी सफा गर्न वा नयाँ घाँस पलाउनका लागि नियन्त्रित रूपमा आगो लगाउने चलन छ (Slash and Burn)। यस्तो आगो कहिलेकाहीँ नियन्त्रणबाहिर गई जंगल वा बस्तीमा सल्कन पुग्छ।

• वन पैदावार संकलन: केही व्यक्तिले वन पैदावार (जस्तै: मह, निगुरो, जडीबुटी) संकलन गर्दा वन्यजन्तुलाई धपाउन वा बाटो सफा गर्न आगो लगाउने गरेको पाइन्छ।

• जग्गा अतिक्रमण र नयाँ बस्ती विस्तार: वन क्षेत्र अतिक्रमण गरी जग्गा सफा गर्न वा नयाँ बस्ती बसाल्नका लागि नियतवश आगो लगाउने गरिन्छ।

• व्यक्तिगत दुश्मनी वा रिसइबी: कहिलेकाहीँ व्यक्तिगत रिसइबीका कारण पनि कसैको घर वा सम्पत्तिमा आगो लगाइदिने जस्ता घटना घट्छन्।

• घरभित्रका कारण: सहरी तथा ग्रामीण क्षेत्रमा घरभित्र हुने आगलागीका कारणमा खाना पकाउने चुलोको असावधानीपूर्ण प्रयोग, ग्यास चुलो लिक हुनु, बिजुली सर्ट सर्किट हुनु, हिटर वा आगो ताप्ने उपकरणको लापरवाहीपूर्ण प्रयोग, मैनबत्ती बालेर छाड्ने जस्ता कारण प्रमुख छन्। कमजोर तार जडान र पुराना विद्युतीय उपकरण पनि जोखिमका कारण हुन्।

३. सामाजिक र आर्थिक कारणहरू:

• गरिबी: विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा गरिबीका कारण सुरक्षित खाना पकाउने चुलो वा न्यानोका लागि आधुनिक हिटरको सट्टा दाउरा वा गुइँठाको प्रयोग गरिन्छ, जुन बढी जोखिमपूर्ण हुन्छ।

• अशिक्षा र सचेतनाको कमी: आगलागीको जोखिम र यसबाट बच्ने उपायबारे पर्याप्त जानकारी नहुँदा पनि घटनाहरू दोहोरिने गर्छन्। खासगरी जोखिमपूर्ण गतिविधि र सावधानीबारे चेतना जगाउनु आवश्यक छ।

• परम्परागत अभ्यास: केही स्थानमा निश्चित परम्परागत अभ्यासका रूपमा आगो बालिन्छ, जसलाई व्यवस्थापन गर्न नसक्दा दुर्घटना हुन्छ।

• शहरीकरणको प्रकृति: योजनाबद्ध सहरीकरणको अभाव, साँघुरा गल्ली, पानीको स्रोतको अभाव, र एकअर्कासँग जोडिएका अव्यवस्थित घरहरूले सहरी क्षेत्रमा आगलागी फैलिने जोखिम बढाउँछ र नियन्त्रण गर्न चुनौती खडा गर्छ।

४. नीतिगत र व्यवस्थापकीय कारणहरू:

• वन व्यवस्थापनमा कमजोरी: वनमा सुख्खा ईन्धन भार (Fuel Load) व्यवस्थापन गर्न नसक्दा आगो नियन्त्रणबाहिर जाने सम्भावना बढी हुन्छ। वन सफा राख्ने वा अग्नि रेखा (Fire Break) बनाउनेजस्ता पूर्वतयारीका कार्य प्रभावकारी हुन सकेका छैनन्।

• आगलागी नियन्त्रणका लागि स्रोतसाधनको कमी: नेपालमा आगलागी नियन्त्रणका लागि आवश्यक तालिम प्राप्त जनशक्ति, आधुनिक उपकरण (दमकल, हेलिकप्टर, दमकल स्टेसन) र प्रविधिको (जस्तै: स्याटेलाइट निगरानी, GIS म्यापिङ) पर्याप्त व्यवस्था छैन। भएका स्रोतसाधन पनि अपर्याप्त र पुराना छन्।

• कानूनको कमजोर कार्यान्वयन: आगलागी लगाउने वा लापरवाही गर्नेलाई कारबाही गर्ने कानूनी व्यवस्था भए पनि यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन हुन सकेको छैन। दण्डहीनताले लापरवाहीलाई बढावा दिन्छ।

• विपद् पूर्वतयारी र प्रतिकार्य योजनाको अभाव: स्थानीय तहसम्म पनि आगलागीजस्ता विपद्को पूर्वतयारी, प्रतिकार्य र उद्धारका लागि स्पष्ट तथा प्रभावकारी योजना र संयन्त्रको अभाव देखिन्छ।

• सरकारी निकायहरूबीच समन्वयको कमी: वन विभाग, गृह मन्त्रालय, स्थानीय सरकार, सुरक्षा निकाय र समुदायबीच आगलागी नियन्त्रणका लागि आवश्यक समन्वयको अभाव छ।

५. जलवायु परिवर्तन:

जलवायु परिवर्तनले आगलागीको समस्यालाई अझ विकराल बनाइरहेको छ। यसले सुख्खायामको अवधि लम्ब्याउने, तापक्रम बढाउने र वर्षाको प्रकृतिमा परिवर्तन ल्याउने (कुनै बेला धेरै, कुनै बेला थोरै) जस्ता असर गरिरहेको छ। यसले गर्दा वन तथा अन्य क्षेत्रमा आगो लाग्ने सम्भावना र लागेको आगो फैलिने तीव्रता दुवै बढ्छ।

आगलागी न्यूनिकरणका उपायहरू:

• सार्बजनिक चेतना र शिक्षा:

  • आगलागीका कारण र जोखिमबारे समुदायस्तरमा व्यापक जनचेतना फैलाउने।

  • विशेषगरी सुख्खा मौसममा आगलागीको जोखिम बढी हुने बारेमा सचेत गराउने।

  • सुरक्षित खाना पकाउने तरिका, विद्युतीय उपकरणको सही प्रयोग र घरभित्रका अन्य जोखिमबारे जानकारी दिने।

• पूर्वतयारी र रोकथाम:

  • वन क्षेत्रमा सुख्खा पातपतिङ्गर र अन्य ज्वलनशील पदार्थको नियमित व्यवस्थापन गर्ने (जस्तै: नियन्त्रित रूपमा झारपात सफा गर्ने)।

  • जोखिमयुक्त क्षेत्रमा अग्नि रेखा (Fire Break) निर्माण गर्ने र मर्मत गर्ने।

  • आगो लाग्न सक्ने सम्भावित ठाउँहरू (जंगल, बस्तीनजिकका खेतबारी) मा आगो बाल्ने कार्यलाई कडाइका साथ नियमन गर्ने र वैकल्पिक उपायबारे सिकाउने।

  • जंगल वा बस्तीनजिक फोहोर नजलाउने र जलाउनुपरेमा सुरक्षित स्थान र समयमा मात्र जलाउने व्यवस्था मिलाउने।

  • कृषिजन्य अभ्यासका रूपमा आगो लगाउने प्रचलनलाई निरुत्साहित गर्ने र वैकल्पिक तरिका सिकाउने।

• घरेलु र शहरी क्षेत्रमा लाग्ने आगलागी रोकथाम:

  • बिजुलीको तार जडान गर्दा गुणस्तरीय सामग्री प्रयोग गर्ने र नियमित जाँच तथा मर्मत गर्ने।

  • ग्यास चुलो प्रयोग गर्दा सिलिन्डरको अवस्था जाँच गर्ने, लिकेज भए नभएको ख्याल गर्ने र प्रयोगपछि अनिवार्य बन्द गर्ने।

  • जाडोमा हिटर वा आगो ताप्दा पर्याप्त दूरी राख्ने र सुत्नुअघि अनिवार्य निभाउने।

  • मैनबत्ती, दियो जस्ता कुरा बाल्दा पर्दा, कागज जस्ता ज्वलनशील वस्तुबाट टाढा राख्ने र निभाएर मात्र छाड्ने।

  • घरमा प्राथमिक अग्नि नियन्त्रण उपकरण (जस्तै: फायर एक्सटिंग्विशर) राख्ने र यसको प्रयोगबारे जानकारी लिने।

  • शहरी क्षेत्रमा भवन निर्माण गर्दा अग्नि सुरक्षा मापदण्ड पालना गर्ने गराउने, खुला ठाउँ (Open Space) र पानीको स्रोतको व्यवस्था गर्ने।

• नीति, कानून र कार्यान्वयन:

  • आगलागीसम्बन्धी कानूनलाई थप सशक्त बनाउने र लापरवाही वा नियतवश आगो लगाउनेलाई कडा कारबाही गर्ने।

  • वन व्यवस्थापन नीतिमा आगलागी रोकथाम र नियन्त्रणलाई प्राथमिकता दिने।

• स्रोतसाधन र सामर्थ्य विकास:

  • आगलागी नियन्त्रणका लागि आवश्यक तालिम प्राप्त जनशक्ति (अग्नि नियन्त्रक , वन रक्षक) को संख्या बढाउने।

  • पर्याप्त र आधुनिक अग्नि नियन्त्रण उपकरण (दमकल, पानी ट्यांकर, हेलिकप्टर, पम्प) को व्यवस्था गर्ने।

  • जोखिमयुक्त क्षेत्रमा दमकल स्टेसनको स्थापना गर्ने वा मोबाइल दमकल सेवा सञ्चालन गर्ने।

  • आगलागीको पूर्वसूचना र निगरानीका लागि प्रविधि (स्याटेलाइट, ड्रोन, सेन्सर) को प्रयोग गर्ने।

• सामुदायिक सहभागिता:

  • स्थानीय समुदायलाई आगलागी रोकथाम र नियन्त्रणमा सक्रिय रूपमा सहभागी गराउने (जस्तै: सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहलाई परिचालन गर्ने, स्थानीय स्वयंसेवक समूह बनाउने)।

  • स्थानीयस्तरमा विपद् व्यवस्थापन समिति गठन गरी आगलागीसम्बन्धी कार्ययोजना बनाउने र अभ्यास गर्ने।

• जलवायु परिवर्तन अनुकूलन:

  • जलवायु परिवर्तनका असर न्यूनीकरणका लागि विश्वव्यापी प्रयासमा हातेमालो गर्ने।

  • बढ्दो तापक्रम र सुख्खापनका लागि अनुकूलनका उपायहरू अपनाउने (जस्तै: कम पानी चाहिने वा आगलागी प्रतिरोधी प्रजातिका बिरुवा रोप्ने)।

आगलागीका बेला सुरक्षित रहने उपायहरू:

आगलागी लागिसकेपछि यसबाट बच्न र आफ्नो तथा अरूको जीवन सुरक्षित राख्न निम्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ:

आगो देख्नेबित्तिकै नआत्तिनुहोस्। आगो कहाँ लागेको छ, कत्तिको फैलिएको छ, र धुवाँ कहाँ छ भन्ने कुराको आँकलन गर्नुहोस्।

• घरभित्र आगलागी हुँदा:

  • सकेसम्म चाँडो सुरक्षित स्थानतर्फ भाग्नुहोस्। आफ्नो ज्यानभन्दा ठूलो सामान होइन भन्ने कुरा सधैं याद राख्नुहोस्।

  • बाहिर निस्कने बाटोतर्फ जाँदा हरेक ढोकाको ह्याण्डल वा माथिल्लो भाग छोएर हेर्नुहोस्। यदि तातो छ भने त्यो ढोका नखोल्नुहोस्, किनकि ढोकाको अर्कोतर्फ आगो वा धेरै धुवाँ हुन सक्छ। चिसो छ भने बिस्तारै ढोका खोल्नुहोस् र बाहिर निस्कनुहोस्।

  • यदि कोठामा धुवाँ भरिएको छ भने भुइँमा घस्रिएर वा निहुरेर बाहिर निस्कनुहोस्, किनकि धुवाँ र तातो हावा माथि जान्छ र तल्लो भागमा सफा हावा पाउन सकिन्छ। नाक र मुखलाई भिजेको कपडाले छोप्नुहोस्।

  • यदि एउटा बाटो बन्द छ भने अर्को वैकल्पिक बाटो (जस्तै: झ्याल) बाट निस्कने प्रयास गर्नुहोस्।

  • सुरक्षित रूपमा बाहिर निस्किएपछि घरभित्र फेरि नफर्कनुहोस्।

  • घरका सबै सदस्य पहिले नै तोकिएको सुरक्षित स्थान (Meeting Point) मा जम्मा हुनुहोस्।

• वनमा आगलागी हुँदा:

  • आगोको दिशा पत्ता लगाई त्यसको उल्टो दिशातिर हिँड्नुहोस्।

  • सम्भव भएसम्म पोखरी, खोला वा खुला चौरजस्तो सुरक्षित स्थानमा जानुहोस्।

  • यदि भाग्न सम्भव छैन भने आगो लागिसकेको र जलिसकेको क्षेत्रमा पस्नु सुरक्षित हुन्छ, किनकि त्यो ठाउँमा अब बल्ने कुरा बाँकी हुँदैन।

  • नाक र मुखलाई रुमाल वा कपडाले छोप्नुहोस्।

  • वन रक्षक वा स्थानीय अधिकारीले दिएको निर्देशन पालना गर्नुहोस्।

• सहायता माग्ने:

  • सुरक्षित स्थानमा पुग्नेबित्तिकै तत्काल नजिकको प्रहरी (१००) वा दमकल (१०१) वा स्थानीय निकायमा फोन गरी आगलागीबारे जानकारी दिनुहोस्। स्पष्ट रूपमा कहाँ आगलागी भएको हो भन्ने ठेगाना बताउनुहोस्।

  • छिमेकी वा नजिकका मानिसलाई खबर गरी सहयोगका लागि आग्रह गर्नुहोस्।

• महत्त्वपूर्ण कुरा:

  • आगलागी नियन्त्रणको तालिम नभएसम्म आगो निभाउने प्रयास नगर्नुहोस्।

  • दमकलकर्मी वा उद्धार टोली नआएसम्म सुरक्षित स्थानमा पर्खनुहोस्।

  • प्राथमिक उपचार आवश्यक भएमा तत्काल उपलब्ध गराउनुहोस्।

नेपालमा आगलागी बारम्बार दोहोरिनुका पछाडि माथि उल्लेखित प्राकृतिक, मानवीय, सामाजिक, आर्थिक र व्यवस्थापकीय कारणहरूको जटिल संयोजन जिम्मेवार छ। सुख्खा मौसमजस्ता प्राकृतिक कारकलाई परिवर्तन गर्न नसकिए पनि मानवीय लापरवाही कम गर्ने, परम्परागत जोखिमपूर्ण अभ्यासलाई सुधार्ने, सचेतना अभिवृद्धि गर्ने, कमजोर पूर्वाधारलाई सुधार गर्ने, र विशेषगरी आगलागी नियन्त्रणका लागि आवश्यक नीतिगत, संस्थागत तथा स्रोतसाधनसम्बन्धी पक्षलाई बलियो बनाउने हो भने यो समस्याको समाधान सम्भव छ।

जलवायु परिवर्तनका असरलाई न्यूनीकरण गर्दै यससँग जुझ्न सक्ने क्षमता विकास गर्नु पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ। आगलागी नियन्त्रण एक बहुपक्षीय प्रयास हो, जसमा सरकार, समुदाय, निजी क्षेत्र र नागरिक समाज सबैको सक्रिय भूमिका आवश्यक पर्छ। केवल अग्नि नियन्त्रणमा मात्र ध्यान नदिई रोकथाम, पूर्वतयारी, विपद्को बेला सुरक्षित रहने उपायहरूको ज्ञान र विपद्पछिको पुनःस्थापनामा समेत एकीकृत रणनीति अपनाउनु आजको आवश्यकता हो। यी उपायहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयनले मात्र नेपालमा आगलागीबाट हुने क्षतिलाई उल्लेखनीय रूपमा कम गर्न सकिन्छ।