विदेशबाट आएको पसिनाको कमाईको सदुपयोग यसरी गर्नुहोस : रेमिट्यान्स व्यवस्थापनका स्मार्ट टिप्स

शायद यो कथा हरेक नेपाली घरको हो। मोबाइलको ‘रिङटोन’ बज्छ, परदेशबाट प्रियजनको फोन……. मधुरो आवाजमा सुख-दुःखको कुरा हुन्छ, र अन्तिममा ‘यसपालि अलि धेरै पैसा पठाएको छु, ख्याल गरेर चलाउनु है’ भन्ने वाक्य। हो, यहीं वाक्यमा लुकेको हुन्छ हजारौँ माइल टाढाको कठोर परिश्रम, रातभरि निदाउन नसकेको छटपटी, र परिवारको उज्ज्वल भविष्यको सपना। नेपालको अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड बनेको यही रेमिट्यान्स (विप्रेषण) ले लाखौँ घरमा चुलो बालेको छ, बालबालिकालाई स्कुल पठाएको छ, र परिवारको आधारभूत आवश्यकता धान्न मद्दत गरेको छ।

मुलुकमा एक महिनामै रेमिट्यान्स डेढ खर्बभन्दा बढी भित्रिएको छ। २०८२ जेठ महिनाको रेमिट्यान्स आप्रवाह १ खर्ब ७६ अर्ब ३२ करोड रुपैयाँ रहेको छ। अघिल्लो वर्षको सोही महिनामा यस्तो आप्रवाह १ खर्ब २८ अर्ब ९१ करोड रुपैयाँ रहेको थियो। नेपाल राष्ट्र बैंकले सार्वजनिक गरेको तथ्यांकअनुसार चालु आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को एघार महिनामा रेमिट्यान्स आप्रवाह १५.५ प्रतिशतले वृद्धि भई १५ खर्ब ३२ अर्ब ९३ करोड रुपैयाँ पुगेको छ।

यो आँकडाले रेमिट्यान्स हाम्रो जीवनको कति अभिन्न अंग बनिसकेको छ भन्ने दर्शाउँछ।।।।।

तर, सँगसँगै एउटा तितो यथार्थ पनि छ: यति ठूलो त्यागबाट आर्जित रकमको सदुपयोग कसरी गर्ने भन्ने ज्ञानको अभावले कतिपय परिवार ऋणको दलदलमा फसेका छन् वा क्षणिक उपभोगमा खर्चिएर दीर्घकालीन लाभ लिन सकेका छैनन्। यो पैसा केवल नोटको थुप्रो मात्र होइन, यो त परदेशीएको छोरा, श्रीमान्, दाजुभाइ वा दिदीबहिनीको पसिना, धैर्य र बलिदानको प्रतिफल हो। यसको सही व्यवस्थापन गर्नु भनेको उनीहरूको त्यागको सम्मान गर्नु हो, र परिवारको भविष्य सुरक्षित गर्नु हो।

किन आवश्यक छ रेमिट्यान्सको सही व्यवस्थापन? (Why is Proper Remittance Management Essential?)

रेमिट्यान्सले तत्कालका आवश्यकताहरू पूरा गरे पनि, यसको दीर्घकालीन प्रभाव कस्तो हुन्छ भन्ने कुरा यसको व्यवस्थापनमा निर्भर गर्छ।

विदेशमा गरिने काम प्रायः शारीरिक र मानसिक रूपमा चुनौतीपूर्ण हुन्छ। चर्को गर्मीमा, कहिलेकाहीँ त अपमान सहेर पनि कमाएको पैसाको एक-एक रुपैयाँको महत्त्व बुझ्न आवश्यक छ।रेमिट्यान्सको भरमा मात्र बाँच्नु दीर्घकालीन समाधान होइन। यसलाई स्थायी आम्दानीको स्रोत बनाउन सके मात्र परिवार आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर बन्न सक्छ। घर बनाउन, जग्गा किन्न वा सामाजिक कार्यका लागि ऋण लिएका धेरै परिवारलाई रेमिट्यान्सले राहत दिन्छ। तर, यही रकमको सही व्यवस्थापन नगरे ऋणको पासो झन् कसिन सक्छ।
बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य उपचार, बुढेसकालको सहारा, वा एउटा सानोतिनो व्यवसाय सुरु गर्ने सपना पूरा गर्नका लागि रेमिट्यान्सको सही उपयोग अपरिहार्य छ।

रेमिट्यान्स व्यवस्थापनका ५ स्मार्ट र संवेदनशील टिप्सहरू (5 Smart & Sensitive Tips for Remittance Management)

हरेक रुपैयाँमा लुकेको हुन्छ एउटा कथा। त्यसैले, यसको व्यवस्थापन गर्दा विवेक र भावना दुवैलाई सन्तुलनमा राख्न आवश्यक छ।

१. आधारभूत आवश्यकता, अनि भविष्यको कोष: खर्चको प्राथमिकता निर्धारण गर्नुहोस् (Basic Needs First, Then Future Fund: Prioritize Spending)

पैसा आउने बित्तिकै सबै कुरा किन्न दौडिनु बुद्धिमानी होइन। सबैभन्दा पहिले, आधारभूत आवश्यकताहरू पूरा गर्नुहोस् र त्यसपछि दीर्घकालीन लक्ष्यहरूलाई ध्यान दिनुहोस्।

कसरी गर्ने?

आवश्यकताको सूची: घरभाडा, खानेकुरा, छोराछोरीको पढाइ खर्च, औषधि उपचार जस्ता आधारभूत र अनिवार्य आवश्यकताहरूको सूची बनाउनुहोस्। रेमिट्यान्स प्राप्त हुने बित्तिकै यी आवश्यकताहरूका लागि पैसा छुट्याउनुहोस्।

ऋणको व्यवस्थापन: यदि ऋण छ भने, सकेसम्म त्यसलाई चुक्ता गर्नेतर्फ ध्यान दिनुहोस्, विशेषगरी चर्को ब्याज लाग्ने व्यक्तिगत ऋण वा साहुको ऋण। ऋणको बोझले मानसिक तनाव दिन्छ र बचतको सम्भावनालाई घटाउँछ।

भविष्यको लागि कोष: आधारभूत आवश्यकता पूरा भएपछि, बाँकी रहेको पैसालाई बचत वा लगानीका लागि छुट्याउनुहोस्। यसलाई ‘पहिरा बचत’ (Save First) को सिद्धान्त भनिन्छ, जहाँ खर्च गर्नुअघि नै बचत गरिन्छ।

किन महत्त्वपूर्ण? यसले तपाईंलाई आर्थिक रूपमा व्यवस्थित बनाउँछ र भविष्यको चिन्ता कम गर्न मद्दत गर्छ। त्यागले कमाएको पैसा क्षणिक उपभोगमा मात्र खर्च नहोस् भन्ने सुनिश्चित गर्छ।

२. उपभोगमा मात्र होइन, उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी: ‘पैसाबाट पैसा कमाउन सिकाउनुहोस्’ (Invest in Productive Sectors, Not Just Consumption: ‘Teach Money to Earn Money’)

रेमिट्यान्सको ठूलो हिस्सा उपभोगमै खर्च हुने गरेको पाइन्छ। तर, यसलाई उपभोगमा मात्र सीमित नगरी, उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी गर्न सके त्यसले दीर्घकालीन आम्दानीको स्रोत सिर्जना गर्छ।

कसरी गर्ने?

कृषि वा पशुपालनमा लगानी: ग्रामीण क्षेत्रमा, बाँझो रहेको जग्गामा आधुनिक कृषि प्रणाली अपनाएर वा पशुपालनमा लगानी गरेर दीर्घकालीन आम्दानीको स्रोत सिर्जना गर्न सकिन्छ।

सानो व्यवसाय: स्थानीय बजारको माग अनुसार सानो पसल, किराना व्यवसाय, सिलाइकटाइ, ब्यूटी पार्लर वा हस्तकला व्यवसायमा लगानी गर्न सकिन्छ। यस्ता व्यवसायहरूले परिवारलाई आत्मनिर्भर बनाउँछन्।

घडेरी वा जग्गा: यदि सम्भव छ भने, भविष्यका लागि घडेरी वा जग्गा किन्नु दीर्घकालीन लगानी मानिन्छ, तर यसमा सबै पैसा एकैचोटि नलगाउनुहोस् र बजारको अवस्था बुझेर मात्र निर्णय गर्नुहोस्।

शिक्षा र सिप विकास: परिवारका सदस्यहरूको शिक्षा वा सिप विकास (जस्तै: कम्प्युटर तालिम, प्लम्बिङ, इलेक्ट्रिसियन तालिम) मा गरिने लगानी सबैभन्दा सुरक्षित र उच्च प्रतिफल दिने लगानी हो।

किन महत्त्वपूर्ण? लगानीले ‘पैसाले पैसा कमाउने’ अवसर सिर्जना गर्छ। यसले परदेशमा गरेको मेहनतलाई दिगो आम्दानीमा बदल्छ र भोलि पैसा पठाउन बन्द भए पनि परिवारलाई आर्थिक रूपमा टिकाउन सक्छ।

३. ‘बैंकलाई मित्र’ बनाउनुहोस्: वित्तीय साक्षरता र सञ्चारको महत्त्व (Make ‘Bank a Friend’: The Importance of Financial Literacy and Communication)

नेपालका बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले रेमिट्यान्स भित्र्याउने मात्र नभई, त्यसलाई सुरक्षित राख्ने र वृद्धि गर्ने अवसरहरू पनि प्रदान गर्छन्। तर, यसका लागि वित्तीय साक्षरता र बैंकसँगको नियमित संवाद आवश्यक छ।

कसरी गर्ने?

बचत खाता: परदेशबाट आएको पैसा सीधै बैंक खातामा जम्मा गर्नुहोस्। घरमा नगद राख्नु असुरक्षित हुन्छ र त्यसले अनावश्यक खर्चको प्रलोभन बढाउँछ।

मुद्दती खाता वा आवधिक बचत: यदि ठूलो रकम छ र तत्काल आवश्यकता छैन भने, बैंकमा मुद्दती खाता (Fixed Deposit) वा आवधिक बचत (Recurring Deposit) योजनामा पैसा राख्नुहोस्। यसमा बचत खाताभन्दा बढी ब्याज पाइन्छ।

बैंकका कर्मचारीसँग परामर्श: आफ्नो बैंकका कर्मचारीसँग बचत योजना, ऋणको व्यवस्थापन, वा लगानीका अवसरहरूबारे परामर्श गर्नुहोस्। उनीहरूले तपाईंको अवस्था अनुसार सही सल्लाह दिन सक्छन्।

मोबाइल बैंकिङ र डिजिटल भुक्तानीको ज्ञान: कसरी मोबाइल बैंकिङ सुरक्षित तरिकाले प्रयोग गर्ने, बिल तिर्ने, वा डिजिटल भुक्तानी गर्ने भन्ने बारेमा ज्ञान लिनुहोस्। यसले समय र पैसा दुवै बचत गर्छ।

किन महत्त्वपूर्ण? बैंकलाई ‘मित्र’ बनाउनु भनेको तपाईंको पैसालाई सुरक्षित राख्नु र त्यसलाई बढाउने अवसरहरू प्राप्त गर्नु हो। वित्तीय साक्षरताले तपाईंलाई गलत निर्णय लिनबाट बचाउँछ।

४. ‘अन्धकारमा दियो’: आकस्मिक कोषको अनिवार्य निर्माण (A ‘Light for Darkness’: Mandatory Creation of an Emergency Fund)

जीवन अप्रत्याशित छ। कहिलेकाहीँ अचानक आइपर्ने स्वास्थ्य समस्या, प्राकृतिक विपत्ति (जस्तै भूकम्प वा बाढी), वा अन्य अप्रत्याशित खर्चहरूले परिवारलाई आर्थिक संकटमा पार्न सक्छ। यस्तो अवस्थाका लागि आकस्मिक कोष (Emergency Fund) तयार पार्नु बुद्धिमानी हुन्छ।

कसरी गर्ने?

छुट्टै खाता: रेमिट्यान्सबाट आएको पैसाको सानो हिस्सा (जस्तै: ५-१०%) लाई आकस्मिक कोषका लागि छुट्टै बैंक खातामा जम्मा गर्नुहोस्। यो पैसालाई कुनै पनि हालतमा अनावश्यक काममा खर्च नगर्ने प्रतिज्ञा गर्नुहोस्।

६ महिनाको खर्च: कम्तिमा ३ देखि ६ महिनाको परिवारको आधारभूत खर्च धान्ने रकम आकस्मिक कोषमा जम्मा गर्ने लक्ष्य राख्नुहोस्।

कम ब्याज भए पनि सुरक्षित: यो कोषलाई उच्च ब्याजभन्दा पनि सजिलै निकाल्न सकिने  र सुरक्षित ठाउँमा राख्नुपर्छ।

किन महत्त्वपूर्ण? आकस्मिक कोषले तपाईंलाई भविष्यमा आउन सक्ने आर्थिक झट्काबाट जोगाउँछ। यसले तपाईंलाई ऋण लिनबाट बचाउँछ र मानसिक रूपमा ढुक्क बनाउँछ।

५. ‘नियमित संवाद’: पठाउने र पाउने बीचको विश्वासिलो सम्बन्ध (Regular Communication: A Trustworthy Relationship Between Sender and Receiver)

रेमिट्यान्सको व्यवस्थापनमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पाटो भनेको पैसा पठाउने व्यक्ति र त्यसलाई पाउने परिवारबीचको स्पष्ट र इमानदार संवाद हो। गलत बुझाइ र अपारदर्शिताले सम्बन्धमा दरार ल्याउन सक्छ।

कसरी गर्ने?

खुला र इमानदार कुराकानी: पैसा कसरी प्रयोग भइरहेको छ, के-कति बचत भयो, वा के-कस्ता कठिनाइहरू आइरहेका छन् भन्ने बारेमा पैसा पठाउने व्यक्तिसँग नियमित रूपमा इमानदार कुराकानी गर्नुहोस्।

खर्चको विवरण: यदि सम्भव छ भने, मुख्य-मुख्य खर्चहरूको विवरण वा बिलको फोटो पठाउने व्यक्तिलाई पठाउनुहोस्। यसले विश्वासको वातावरण सिर्जना गर्छ।

साझा लक्ष्य: परिवारले विदेशमा पसिना बगाउने व्यक्तिसँग बसेर भविष्यका लागि साझा आर्थिक लक्ष्यहरू (जस्तै: घर बनाउने, व्यवसाय गर्ने, छोराछोरी पढाउने) निर्धारण गर्नुहोस्।

दबाब कम गर्ने: पैसा पठाउने व्यक्तिलाई अनावश्यक दबाब नदिनुहोस्। उनीहरूको त्यागलाई बुझ्नुहोस् र उनीहरूलाई पनि आफ्नो भविष्यका लागि केही बचत गर्न प्रोत्साहन गर्नुहोस्।

किन महत्त्वपूर्ण? विश्वास र पारदर्शिताले सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ। पैसाको सदुपयोग भइरहेको जानकारीले परदेशमा रहेको व्यक्तिलाई मानसिक शान्ति दिन्छ र उनीहरूको प्रेरणालाई जीवन्त राख्छ।

रेमिट्यान्स केवल पैसाको प्रवाह मात्र होइन, यो लाखौँ नेपालीको आशा, सपना र बलिदानको प्रतीक हो। यसको सही सदुपयोग गर्नु भनेको परदेशमा पसिना बगाउने हरेक श्रमिकको त्यागको उच्च सम्मान गर्नु हो।

माथि उल्लेखित स्मार्ट टिप्सहरूलाई आफ्नो जीवनमा अपनाएर, हामी केवल आजका आवश्यकताहरू मात्र होइन, भोलिका चुनौतीहरू र सपनाहरूका लागि पनि तयार हुन सक्छौँ। विदेशबाट आएको पैसालाई उपभोगमा मात्र सीमित नगरी, यसलाई उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी गरी दिगो आम्दानीको स्रोत बनाउन सके मात्र नेपाली घरपरिवारहरू आर्थिक रूपमा सशक्त बन्न सक्छन्।

आजैबाट यो परिवर्तनको सुरुवात गर्नुहोस्। तपाईंको एक सचेत आर्थिक निर्णयले तपाईंको परिवारको मात्र होइन, समग्र देशको भविष्यलाई उज्ज्वल बनाउन सक्छ।